Khu ổ chuột là gì? Các bài nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm khu ổ chuột

Khu ổ chuột, hay còn gọi là khu dân cư phi chính thức, là những khu vực đô thị tập trung dân cư sinh sống trong điều kiện thiếu thốn nghiêm trọng về cơ sở hạ tầng, dịch vụ công và quyền sở hữu hợp pháp đối với đất đai hoặc nhà ở. Những khu vực này thường không được quy hoạch chính thức, phát triển tự phát và không có sự can thiệp hiệu quả từ chính quyền địa phương.

Các khu ổ chuột là sản phẩm trực tiếp của quá trình đô thị hóa mất kiểm soát. Khi các thành phố phát triển nhanh hơn khả năng mở rộng hạ tầng và dịch vụ công, những nhóm dân cư có thu nhập thấp – thường là người nhập cư từ nông thôn – bị đẩy ra ngoài rìa của hệ thống nhà ở chính thức. Kết quả là họ buộc phải sinh sống trong những khu vực kém phát triển, thiếu giấy tờ pháp lý và thường xuyên bị đe dọa giải tỏa.

Theo định nghĩa của UN-Habitat, một khu ổ chuột điển hình hội đủ các điều kiện sau:

• Thiếu quyền sở hữu hợp pháp hoặc không có sự công nhận chính thức của chính quyền.
• Không tiếp cận được với nước sạch và hệ thống vệ sinh cơ bản.
• Nhà ở xuống cấp hoặc xây dựng không đảm bảo an toàn.
• Môi trường sống chật hẹp và quá tải dân cư.

Đặc điểm của khu ổ chuột

Điểm nổi bật của các khu ổ chuột là mật độ dân cư cực kỳ cao, thậm chí vượt quá khả năng chịu tải của hạ tầng. Trong nhiều trường hợp, một phòng duy nhất có thể là nơi sinh sống của cả một gia đình nhiều thế hệ. Không gian công cộng gần như không tồn tại, và các dịch vụ cơ bản như thu gom rác, cấp nước, thoát nước đều bị thiếu hụt hoặc hoàn toàn vắng mặt.

Các vật liệu xây dựng thường được tận dụng từ phế liệu như tôn, gỗ vụn, bạt nhựa, thùng container, khiến chất lượng nhà ở không đảm bảo an toàn về mặt cấu trúc. Điện thường được câu trộm không đúng quy chuẩn, gây nguy cơ cháy nổ cao. Ngoài ra, tình trạng ô nhiễm nguồn nước, không khí và đất là hiện tượng phổ biến do thiếu hệ thống xử lý môi trường.

Một bảng so sánh dưới đây minh họa sự khác biệt cơ bản giữa khu dân cư chính thức và khu ổ chuột:

Tiêu chí	Khu dân cư chính thức	Khu ổ chuột
Quyền sở hữu	Hợp pháp, có giấy tờ	Phi chính thức, không có giấy tờ
Nguồn nước	Hệ thống cấp nước đô thị	Lấy từ giếng khoan, xe bồn
Điện sinh hoạt	Có công tơ hợp pháp	Dây kéo tạm, nguy cơ chập điện
Vệ sinh	Nhà vệ sinh khép kín	Dùng vệ sinh công cộng hoặc xả thẳng ra môi trường

Nguyên nhân hình thành khu ổ chuột

Sự bùng nổ dân số đô thị là nguyên nhân gốc rễ dẫn đến hình thành các khu ổ chuột. Khi tỉ lệ nhập cư từ nông thôn tăng mạnh trong khi thị trường nhà ở không thể theo kịp nhu cầu, người dân buộc phải tự tìm kiếm nơi cư trú tạm thời, rồi dần phát triển thành cộng đồng ổ chuột. Sự thiếu vắng chính sách nhà ở xã hội và giá nhà ở cao vượt quá thu nhập trung bình là yếu tố thúc đẩy quá trình này.

Bên cạnh đó, quy hoạch đô thị không bao trùm, thiếu tầm nhìn chiến lược và sự phối hợp kém giữa các cấp chính quyền khiến cho nhiều khu dân cư tự phát phát triển không kiểm soát. Những nơi này dần bị “bỏ quên” khỏi mạng lưới quản lý nhà nước, không có địa vị pháp lý và không được cung cấp dịch vụ cơ bản.

Các nguyên nhân có thể được tóm gọn như sau:

1. Di cư ồ ạt vào thành phố lớn do sức hút của cơ hội việc làm.
2. Thiếu chính sách hỗ trợ nhà ở cho người có thu nhập thấp.
3. Quy hoạch đô thị thiếu tính bao trùm.
4. Thị trường đất đai bị đầu cơ, giá đất cao không phù hợp thu nhập số đông.
5. Sự chênh lệch lớn giữa nông thôn và thành thị về chất lượng sống.

Ảnh hưởng của khu ổ chuột đến sức khỏe cộng đồng

Môi trường sống trong khu ổ chuột thường không đảm bảo vệ sinh, dẫn đến tỷ lệ mắc bệnh cao, đặc biệt là các bệnh truyền nhiễm. Điều kiện vệ sinh cá nhân và cộng đồng kém, nước uống không an toàn, hệ thống thoát nước không có hoặc bị tắc nghẽn tạo điều kiện lý tưởng cho mầm bệnh sinh sôi. Các bệnh phổ biến bao gồm: tiêu chảy cấp, dịch tả, sốt rét, lao phổi, bệnh ngoài da.

Trẻ em trong khu ổ chuột thường bị suy dinh dưỡng, chậm phát triển thể chất và trí tuệ do thiếu điều kiện sống cơ bản. Phụ nữ có thai dễ bị biến chứng do thiếu chăm sóc y tế. Ngoài ra, ô nhiễm không khí từ bếp than tổ ong và khí thải từ khu vực sản xuất không kiểm soát còn làm gia tăng bệnh về đường hô hấp.

Các yếu tố làm trầm trọng vấn đề sức khỏe trong khu ổ chuột:

• Thiếu tiếp cận với trạm y tế và nhân viên y tế.
• Chi phí y tế cao vượt quá khả năng chi trả.
• Thiếu kiến thức y tế dự phòng trong cộng đồng.
• Không có cơ chế kiểm dịch hiệu quả trong các đợt dịch bệnh.

Hạ tầng và tiếp cận dịch vụ công

Các khu ổ chuột thường phát triển bên ngoài vùng bao phủ chính thức của đô thị, dẫn đến việc người dân bị loại khỏi hệ thống cung cấp dịch vụ công cơ bản. Điều này bao gồm cấp nước sinh hoạt, hệ thống điện lưới an toàn, thu gom rác thải, nhà vệ sinh hợp vệ sinh và xử lý nước thải. Thiếu hụt những yếu tố này không chỉ gây ra khủng hoảng sức khỏe cộng đồng mà còn tạo gánh nặng cho cả hệ thống đô thị khi có thiên tai, dịch bệnh.

Thống kê của Ngân hàng Thế giới cho thấy, ở các thành phố đang phát triển, chỉ khoảng 30-40% hộ dân sống trong khu ổ chuột có tiếp cận với nước sạch qua mạng lưới chính thức. Còn lại, họ phải mua nước từ các xe bồn, đại lý tư nhân hoặc sử dụng nước mặt chưa xử lý. Tình trạng mất điện, chập điện và cháy do đấu nối tạm bợ diễn ra thường xuyên.

Một bảng dưới đây tóm tắt tỷ lệ tiếp cận dịch vụ công cơ bản của các khu ổ chuột so với khu dân cư chính thức (dữ liệu trung bình toàn cầu):

Dịch vụ	Khu dân cư chính thức	Khu ổ chuột
Nước sạch	90–98%	30–40%
Điện ổn định	95%	50–60%
Vệ sinh hợp vệ sinh	85–95%	25–35%
Thu gom rác thải	80–90%	20–30%

Tác động kinh tế và xã hội

Khu ổ chuột thường bị coi là gánh nặng của xã hội, tuy nhiên trên thực tế, đây là khu vực tạo ra một phần lớn lực lượng lao động cho các ngành nghề phi chính thức trong đô thị: công nhân xây dựng, người giúp việc, lái xe, tiểu thương vỉa hè, thu gom rác, và nhiều hình thức lao động phổ thông khác. Những hoạt động này đóng góp đáng kể vào sự vận hành thường nhật của thành phố.

Dù vậy, người dân khu ổ chuột thường bị loại khỏi hệ thống an sinh xã hội, giáo dục chất lượng và y tế cơ bản. Sự thiếu tiếp cận với các nguồn lực thiết yếu này dẫn đến vòng luẩn quẩn của đói nghèo, thất nghiệp và bất bình đẳng kéo dài qua nhiều thế hệ. Ngoài ra, việc không có giấy tờ pháp lý hợp lệ khiến họ khó tiếp cận tín dụng và các dịch vụ tài chính.

Một số tác động xã hội đặc thù của khu ổ chuột:

• Trẻ em bỏ học sớm để lao động kiếm sống.
• Tình trạng tội phạm vặt và băng nhóm gia tăng do thiếu cơ hội nghề nghiệp.
• Phụ nữ và trẻ em gái dễ bị bạo lực giới và quấy rối do thiếu không gian an toàn.
• Thiếu gắn kết cộng đồng với chính quyền đô thị, dẫn đến mâu thuẫn xã hội tiềm tàng.

Chiến lược nâng cấp và tái định cư

Có hai chiến lược chính trong xử lý khu ổ chuột: nâng cấp tại chỗ và tái định cư. Nâng cấp tại chỗ (in-situ upgrading) bao gồm cải thiện cơ sở hạ tầng, công nhận quyền sử dụng đất và hỗ trợ tài chính vi mô để người dân tự cải tạo nhà ở. Phương pháp này được ưa chuộng hơn do giảm thiểu xáo trộn đời sống và giữ được cộng đồng hiện hữu.

Ngược lại, tái định cư thường áp dụng trong các trường hợp khu ổ chuột nằm trên đất nguy hiểm hoặc có kế hoạch phát triển hạ tầng lớn. Tuy nhiên, việc di dời thường đối mặt với phản ứng tiêu cực do thiếu sự tham gia của người dân, vị trí mới xa trung tâm, thiếu sinh kế, và chi phí cao. Chính sách tái định cư thành công phải dựa trên nguyên tắc đồng thuận, hỗ trợ tái hòa nhập và đảm bảo quyền lợi hợp pháp của cư dân.

Một số khuyến nghị từ UN-Habitat để nâng cấp bền vững khu ổ chuột:

• Chính quyền phải công nhận pháp lý đối với quyền cư trú lâu dài.
• Tham vấn cộng đồng trước mọi quyết định can thiệp.
• Kết hợp nâng cấp hạ tầng với hỗ trợ tiếp cận tài chính và giáo dục.
• Tạo cơ chế minh bạch giữa chính quyền, khu vực tư nhân và cư dân trong việc phân bổ nguồn lực.

Các ví dụ toàn cầu

Tại Brazil, dự án Favela Bairro ở Rio de Janeiro đã giúp nâng cấp hơn 100 khu ổ chuột bằng cách cải tạo đường sá, cấp nước, điện và hợp pháp hóa đất ở. Chính quyền địa phương hợp tác chặt chẽ với cộng đồng và tổ chức xã hội dân sự để đảm bảo tính bền vững. Nhờ đó, tỷ lệ tội phạm và thất học giảm rõ rệt, mức sống cải thiện đáng kể.

Ở Ấn Độ, tổ chức SPARC cùng với liên minh phụ nữ nghèo (Mahila Milan) đã phát triển các mô hình nhà ở chi phí thấp cho người dân sống trong khu ổ chuột Mumbai. Những sáng kiến này không chỉ giúp người dân có nơi ở ổn định mà còn tăng cường vai trò lãnh đạo của phụ nữ trong cộng đồng.

Một ví dụ khác là tại Kenya, khu Kibera – một trong những khu ổ chuột lớn nhất thế giới – đang được chính phủ kết hợp với các tổ chức quốc tế đầu tư phát triển nhà ở xã hội theo từng giai đoạn, tích hợp với giao thông công cộng và dịch vụ cơ bản.

Vai trò của quy hoạch đô thị bền vững

Quy hoạch đô thị bền vững đóng vai trò phòng ngừa sự hình thành khu ổ chuột mới. Khi các chính sách nhà ở, giao thông, môi trường và an sinh xã hội được thiết kế một cách tích hợp, thành phố sẽ đáp ứng tốt hơn nhu cầu đa dạng của cư dân – đặc biệt là người thu nhập thấp. Điều này đòi hỏi sự kết nối giữa quy hoạch không gian, luật đất đai và tài chính đô thị.

Việc phân bổ quỹ đất dành riêng cho nhà ở giá rẻ, khuyến khích phát triển hạ tầng đồng bộ và xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính nhà ở là ba trụ cột để ngăn ngừa phát sinh ổ chuột mới. Mô hình “thành phố bao trùm” (inclusive cities) hiện được thúc đẩy bởi nhiều tổ chức quốc tế như UNDP và World Bank.

Các yếu tố cốt lõi trong quy hoạch đô thị bền vững nhằm ngăn chặn hình thành ổ chuột:

• Dự báo dân số và nhu cầu nhà ở theo chu kỳ phát triển.
• Giao đất công minh bạch cho phát triển nhà ở xã hội.
• Quản lý đất đai công hiệu, chống đầu cơ đất đai.
• Thúc đẩy sự tham gia của cộng đồng trong ra quyết định.

Tài liệu tham khảo

• UN-Habitat. (2020). World Cities Report 2020. Retrieved from https://unhabitat.org
• World Bank. (2023). Urban Development Overview. Retrieved from https://www.worldbank.org/en/topic/urbandevelopment
• SPARC India. (2021). Slum Upgrading Initiatives. Retrieved from https://www.sparcindia.org
• OECD. (2018). Global State of Urbanization. Retrieved from https://www.oecd.org
• UNDP. (2022). Inclusive Urban Planning. Retrieved from https://www.undp.org